چهارشنبه سوری، جشنی به گرما و شوق زندگی!
توضیحات:
-
به نام خدا
چهارشنبه سوری از آیین‌های کهن ایرانی است که از گذشته تا اکنون برای خداحافظی با سال کهنه و استقبال از نوروز، با سرور و شادمانی و پریدن از آتش در آخرین روزهای ماه اسفند برپا می‌شود.
درباره پیدایش این جشن آیینی به‌مانند پیدایش شخصیت سیاه نمایش‌های ایرانی، مستندات قطعی به دست ما نرسیده اما فرضیه‌هایی دراین‌باره وجود دارد که نمی‌توان صحت آن‌ها را رد کرد.
چهارشنبه سوری یا جشن سوری؟
ابتدا به سراغ واژه‌شناسی کلمه سور در ترکیب چهارشنبه سوری برویم؛ پژوهشگران زبان‌شناس واژه سور را به دو معنای متفاوت ربط می‌دهند. عده‌ای معتقدند واژه سور به معنای جشن است و عده‌ای دیگر با ذکر شواهدی همچون استفاده برخی از اقوام ایرانی از کلمه سرخ به‌جای واژه سور در ترکیب با کلمه چهارشنبه، معنای واژه سور را سرخ در نظر می‌گیرند؛ این زبان شناسان معتقدند واژه سرخ از سرخی آتش به‌عنوان نمادی از سرخی چهره و تندرستی وام گرفته شده است. البته اگر ادعا کنیم که این جشن ریشه در دوران پیش از اسلام دارد، در آن صورت می‌توان از ترکیب جشن سوری استفاده کنیم و معنای سور را نیز سرخ در نظر بگیریم.
جشن چهارشنبه سوری از چه زمانی آغاز شد؟
درباره پیدایش جشن سوری یا فلسفه چهارشنبه‌سوری همان‌طور که گفتیم، فرضیه‌های زیادی وجود دارد؛ اما در این میان ۳ فرض که به‌گونه‌ای شباهت‌هایی به هم دارند نیز هستند که نمی‌شود صحت آن‌ها را کاملاً رد کرد. یکی از فرضیه‌ها خبر از آیینی کهن برای استقبال از ظهور پیک بازآمده از سرزمین مردگان و رسیدن به حیاتی مجدد می‌دهد. فرضیه دیگر ریشه این جشن را در اساطیر زرتشتیان ایران باستان می‌داند و جایگزینی واژه چهارشنبه به ترکیب جشن سوری را به دوران پس از اسلام نسبت می‌دهد؛ عبور از این فرضیه‌ها و رسیدن به پاسخ قطعی درباره پیدایش این جشن آیینی، منوط به تلاش‌های باستان‌شناسان در آینده است.
پیش از ورود اسلام به ایران، ایرانیان هرکدام از روزهای ماه را با یک اسم خاص می‌شناختند و این احتمال وجود دارد که پس از ورود اسلام ازآنجایی‌که اعراب، چهارشنبه را نحس می‌دانستند، این آیین به چهارشنبه‌سوری تغییر نام داده تا بتواند به حیات خود ادامه دهد و با ترکیب سنت جدیدی که به آن تحمیل‌شده، فرار از نحسی چهارشنبه را نیز به کارکرد سابق خود اضافه کند. برای اثبات این ادعا، می‌شود به تاریخ بخارا، قدیمی‌ترین متنی که در باب جشن سرخی سخن گفته، رجوع کنیم؛ در این متن از واژه چهارشنبه سخنی به میان نیامده است.
در تاریخ بخارا نوشته شده است که:«و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگربار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع‌شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آنگاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شبِ سوری چنان‌که عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای درگرفت و دیگرباره جمله سرای بسوخت».
فرض دیگر این است که رد ریشه پیدایش چهارشنبه‌سوری را در داستان سیاوش، اسطوره محبوب ایرانی و قصه گذرازآتش او برای اثبات پاکی، باید جستجو کرد. در ادامه تلاش کرده‌ایم تا به بررسی این سه فرضیه بپردازیم.
جشن چهارشنبه‌سوری، استقبالی از ظهور پیک بازآمده از سرزمین مردگان!
به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران و اسطوره شناسان، علت برپایی جشن سوری استقبال از پیک بازآمده از سرزمین مردگان در زمستان و رسیدن به حیاتی مجدد است که زمان پیدایش این آیین را باید در ایران باستان و شاید حتی قبل از ورود آریاییان به ایران باید جستجو کرد.
ابراهیم گله‌دار زاده پژوهشگر و اسطوره‌شناس ایرانی در کتاب «پژوهشی در اسطوره‌شناسی سیاه» نوشته است که: «جشن چهارشنبه سوری به‌خوبی می‌تواند محملی برای بروز و ظهور پیک بازآمده از سرزمین مردگان باشد؛ پیکی که نوید رویش دوباره گرما و حیات باروری و برکت با خود آورده است پس شادمانی و خنده کمترین کاری است که در کنار این پیک می‌توان متصور شد.»
همچنین دکتر مهرداد بهار اسطوره‌شناس ایرانی معتقد است که واژه سوری به معنای سرخ است و جشن سرخ یا جشن سوری آیینی برای کمک به گرم شدن خورشید است. اعتقاد بر این است که ما با پریدن از روی آتش سرمای مرگ‌آور زمستان یا به عبارتی همان مرگ را از خودمان دور می‌کنیم و سرخی آتش را طلب می‌کنیم تا حیات مجدد پیدا کنیم. در چهارشنبه سوری از روی آتش می‌پریم تا مرگ را به زمستان بسپاریم و حیاتی بهاری پیدا کنیم.
آیا ریشه چهارشنبه سوری را باید در آیین زرتشتیان ایران باستان جستجو کرد؟
به گفته‌ی استاد ابراهیم پورداوود ایران‌شناس فقید، چهارشنبه‌سوری ریشه در گاهنبارِ زرتشتیان (گاهنبار یا گاهبار، اشاره به اعتقاد زرتشتیان در باب شش مرحله آفرینش دارد) و نیز جشن نزول فروهرها دارد که پنج روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار میشده است. در این ادعا پریدن از روی آتش را نمی‌توانیم به زرتشتیان نسبت دهیم مگر آنکه باور داشته باشیم این عمل بعدها به آیین جشن سوری اضافه شده است.
فروهرها درواقع درگذشتگان تبارهای آریایی بود‌‌‌ند که باور بر این بود‌‌‌ه در پایان سال به خانه‌های خود بازمی‌گرد‌‌‌ند و به آن آتشی که خانواده آن‌ها روشن می‌کنند، سر می‌زدند؛ بازماند‌‌‌گان برای احترام به درگذشتگان خود با روشن کردن آتش‌ها و برگزار کردن نیایش‌ها و جشن‌های دسته‌جمعی که از پنج شب پیش از نوروز برگزار میشده، این آیین را بجا می‌آوردند. برپایی این آیین امروزه در غرب ایران و کوه‌های کرد‌‌‌ستان ایران و عراق همچنان رواج دارد و این اقوام شب‌های پیش از نوروز آتش‌افروزی می‌کنند و به نیایش‌های گروهی و جشن و شادمانی می‌پردازند.
اسطوره سیاوش و ارتباطش با پیدایش جشن سوری!
سیاوش اسطوره بزرگ و محبوب ایرانی و نماد قداست و پاکی برای ایرانیان است که به دلیل دسیسه‌های نامادری‌اش سودابه، برای اثبات بی‌گناهی خود مجبور می‌شود که از آزمون آتش عبور کند که البته سربلند بیرون می‌آید. فرضیه دیگر درباره خواستگاه جشن سوری این است که برخی معتقدند با توجه به محبوبیت و اهمیت سیاوش برای ایرانیان، این جشن در ستایش سیاوش برپا می‌شود. پریدن از روی آتش، دلیلی برای دوری از بدی‌ها و زشتی‌ها است تا از آتش، گرما و سرخی طلب شود.
جشن چهارشنبه‌سوری در این روزگاران
چهارشنبه‌سوری در روزگار ما اگرچه در این سال‌های اخیر متأسفانه با انواع ترقه و مواد منفجره همراه شده اما همچنان روح آیینی خود را حفظ کرده و هنوز هم آتشی در حیاط خانه‌ها یا کوچه‌ها برپا می‌شود تا با پریدن از روی آن چهارشنبه‌سوری را جشن بگیریم. شاید هنوز هم اعتقاد به حیاتی مجدد ما را مجاب به برگزاری این جشن آیینی می‌کند؛ برای اثبات این ادعا می‌توان به جمله‌ی «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از آتش، توجه کرد تا دلیل شورونشاط خود برای استقبال از سالی جدید را بیابیم.
آداب و رسومی به‌مانند قاشق زنی، خوردن آجیل شب چهارشنبه سوری، شال اندازی، کوزه شکنی، پایکوبی و جمع شدن همه اعضای خانواده که همچنان در کشورمان برای برپایی جشن چهارشنبه‌سوری انجام می‌شود، امید زنده‌بودن این جشن آیینی کهن را در هیاهوی پرسروصدا ترقه‌ها در دل‌هایمان زنده نگه می‌دارد.
البته چهارشنبه‌سوری در کشورهای افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و بخش‌هایی از ترکیه و سوئد توسط اقوام کرد مقیم، به‌مانند کشورمان ایران جشن گرفته می‌شود. در این روز مهم آرزوی شادی و تندرستی برای شما داریم و امیدواریم هرسال سرزنده و شاداب این آیین را جشن بگیرید و پایکوبی نمایید. در این مقاله تلاش کردیم به بررسی ۳ فرضیه مهم پیرامون پیدایش چهارشنبه‌سوری یا جشن سوری، بپردازیم. پیشاپیش سال نو مبارک.